Өз заманын терең уғынған Жазыўшы, кинодраматург Муратбай Нызановтың 60 жыллығына тойхат орнына Муратбай Нызанов қарақалпақ әдебияты босағасына 80-жыллары қәдем қойып, проза, поэзияда, миллий мәдениятымыз ҳәм журналистикада өp жолы, өз усылына ийе жазыўшы болып жетилисти. М.Нызанов өз дөретиўшилигин сатира-юмор жанрынан баслады ҳәм үлкен табысқа еристи. Сатира жазыўшының «Усындай да болады», «Нышана», «Күлким келеди», «Сизге болмайды», «Адам күлдиргени ушын», «Жат журттағы жети күн», «Ишегим үзилди», «Адам жаманласаң зейниң ашылады», «Расын айтсаң урады, «Еки қанхор», «Ғәзийне», «Жақында қызық болады», «Еки үйректиң тоғыз бөтекеси» китапларында турмысымызда ушырасып туратуғын қпаслық, нәпсиқаўлық пенен парахорлық, зықналық, сықмарлық сыяқлы иллетлер өткир қәлемге алынып, олардан жуўмақ шығарыўға шағырады. М.Нызановтың «Жат журттағы жети күн» (1992ж.) повестинде бүгинги дәўиримиз ушын ең әҳмийетли болған мәселелер` инсан ҳәм тәбият, ана жер, суў, инсанның ой-пикири менен оның мәңгилик улыўма инсаныйлық машқалалары қыялый-юмор усылында терең мазмунлы етип ашып бериледи. М.Нызанов драматург сыпатында да бир қатар сахналық шығармалар дөретип, үлкен табысқа еристи. Оның «Еки дүньяның әўереси» шығармасы миллий театрымызда сахналастырылып, авторға даңқ, абырай әкелди. Бул комедия «Сийрек ушырасатуғын нус¬қа» атамасы менен 1994-жылы өзбек академиялық театрында да қойылып, тамашагөйлердиң кеўлинен шықты. Комедияда сүўретленген ўақыялар елеге дейин машқала болып киятырған нәпсиқаўлық, ашкөзлик, дүньяпаразлық, парахорлық, жағымпазлық ҳәм инсапсызлық сыяқлы иллетлерге қарсы гүресиў керек деген идеяны алға қояды. М.Нызанов қайсы жанрда жазбасын, өз халқының әсирлер даўамында қәлиплескен үрп-әдетлерин, салт-дүстүрлерин терең сезиниўи, шығармаларының тилиниң байлығы менен айырылып турады. М.Нызанов ғәрезсизлик жылларында баспадан 19 китап шығарды. Олардың арасында «Ақшагүл» повести (2004) (өзбек оқыўшыларына жақсы таныс болған «Жәҳән әдебияты» журналында аўдарылып басылды), «Ақырет уйқысы» повести ҳәм «Душпан» романы айрықша әҳмийетке ийе. «Ақшагүл» повестинде үй ийеси, алдында азаматының болыўына қарамастан шаңарақтың аўыр жүгин өз мойнына алған ҳаял образы сәўлелендириледи. Соңғы жыллары жеңил-желпи жол менен ақша таўып, исбилерменлик бәнесинде көплеген ҳаял-қызларымыз узақ-жақын шет еллерге кетип, табыс таўып, хожалық бағыў ни¬йетинде айлап-жыллап жүргени сыр емес. Ақшагүлдиң олардан айырмасы, басқа журтларға кетпестен өз қаласында кеште аўқат, манты таярлайды, ерте азанда болса оларды табағына салып жолға шығады, мәкемелерди аралап жүрип сатады, песинде әбден шаршап, сүйретилип үйине қайтады. Үй алдында соқта ойнап отырған бийталап ерине сигарета алыўды умытқаны ушын оннан таяқ жейди. «Алдында азаматы саў-саламат болса аштан өлтирмейди,-дейди дана бабаларымыз. Егер маған бир нәрсе болып қалса, бул шаңарақтың отын сөндирмеймен, дейтуғын Нуржан емес»,-деп тоңқылдаўы менен жағасына түкирип-түп-түп, тилим-тасқа. Бир нәрсе таўып атырған болмаса да, ҳәўлиде жөтелип, үйден кирип шығып жүрсе болар,-деп шүкиршилик етеди. Ақшагүлди анасы сабыр-тақатлы, шүкиршилик пенен жасайтуғын, ҳақыйқый мусылман етип тәрбиялаған еди. Автор өз шығармасында ҳәзирги айырым адамлардың үйлеринде балаларын бағып, ҳаяллары ҳәр қыйлы қалаларға ақша табыў ушын кетип атырғаны, усы себепли балаларының көрип атырған азап-ақыретлери, ерли-зайыплардың мәжбүрий ямаса жеңилтеклик ақыбетинде әдеп-икрамлылық жақтан бузылыўлары, қанша шаңарақлардың ўайран болғаны, ҳәтте ар-намыслы Ақшагүл сыяқлы ҳаяллардың өзин набыт еткенлигин қәлемге алады, турмыслық мәселени көтерип шығады. Повестьте автор күнделикли турмысымызда орын алып атырған қәтеликлердиң ақыбети нелерге алып келетуғыны ҳаққында жүрек толқыўы және күйиниш пенен заманласларын ескертеди. Ол машақатлы, қыйырманда-шыйырман турмыс соқпақларындағы болып атырған ўақыяларды сүўретлеп, ҳәммемизге муқаддес болған шаңарақты беккемлеў, оның тынышлығын, татыўлығын көздиң қарашығындай сақлаўда сергек болыўға шақырады, жар салады. Повестьте күтилмегенде қәтеликке жол қойып, күйеўине қыянет еткен Ақшагүл өз гүнасын кешире алмай жанына қаслық етеди. Бул арқалы жазыўшы турмыста ар-намыслы адамлардың аз емес екенин, олардың мақсети дүнья, мал-мүлк топлаў ушын емес, ал күн көрис, тиришилик ушын мийнет етип табыс излеў, оны да ҳадал жол менен табыўға умтылыў екенлигин, өзи аш болса да, ҳүжданын сатпайтуғын инсанлардың образын терең сәўлелендириўге умтылады. Ҳәзирги күнде көркем әдебият өзиниң тийкарғы ўазыйпасы-китап оқыўшысының әдеп-икрамлылығына, эстетикалық сезимлерине тәсир ететуғын жуўапкерли ўазыйпаны атқармақта. Заманымыздың талғамлы китап оқыўшысы әдебияттан тек турмыс шынлығын ғана емес, ал, көркемлик ҳақыйқатты да излейди. Атап айтқанда, усы нәрсе публицистика менен көркем әдебият арасындағы шегараны айырып, олардың ўазыйпасын ай¬қынластырады. М.Нызановтың «Ақырет уйқысы» повести ҳақыйқый психологизмге қурылған шығарма. Қарақалпақ әдебиятында соңғы жыллары қаҳарманның тынышын алған, кеўил кеширмелерин сүўретлеў арқалы инсанның мәнәўиятына күшли тәсир, басым көрсететуғын бундай шығарма жазылмады. Алдын айтып өткенимиздей, шығарма турмыслық ўақыяға бай болса да, онда инсанның руўхый дүньясы, кеўил кеширмелери терең сәўлелендирилмесе, психологиясы ашып берилмесе китап оқыўшысының руўхый байлығына айлана алмайды. Себеби, инсанның ой-пикирин, ақыл-санасын илим, билим, педагогика менен байытыў, кеңейтиў мүмкин, бирақ қәлбин, кеўил дүньясын байытатуғын тек көркем өнер менен әдебият ғана. Сонлықтан да жазыўшы қаҳарманның психологиясын терең сәўлелендириў арқалы китап оқыўшысының жүрегине жол излейди. Повесть кексе, әбден қартайған, халық тилинде алжыған деп айтылатуғын Базар кемпирдиң күнделикли өмирин сүўретлеўден басланады. Оның өмири ҳеш кимниң ҳәўесин оятпайды. Керисинше, ҳеш кимге керек болмаған физикалық денеге айланғаннан гөре инсанның бул дүньяда өз ўазыйпасын өтеп болғанын аңлап жетиў, тәсиниң имканы жоқлығына қыйналасаң... Бирақ мәселениң екинши тәрепи-оның ҳақыйқый инсанлығын көрсететуғын жағы-бул гуманизм. Егер Базар кемпир қусағанларға «Сен өмирдеги ўазыйпаңды атқарып болдың» деген мүнәсибет болса инсанның ҳайўаннан парқы бола ма? Мине усы инсаныйлық пазыйлетлер Генжегүл кемпирде жәмленген. Ана өз перзентине нәрестелик дәўирде қандай ғамқорлық ислеп, оны әлпешлеп тәрбиялайтуғын болса, Генжегүл кемпир қәйин¬бийкеси Базар кемпирге сондай ғамқорлық ислейди. Бунда туўысқанлық сезимине қарағанда гуманистлик сезимниң үстин екени көринеди. Повесть бас қаҳарман Өтемураттың балалығынан есинде қалған ўақыялар дүркини менен басланып, оның кекселик дәўири менен байланысады. Өтемурат жаслардың қулағына жақпайтуғын пәндиў-нәсият айтып отыратуғын әпиўайы ғарры емес, алым, илим докторы. Ол өзиниң орнын, ҳүрметин билетуғын, көпти көрген адам. Солай болса да қам сүт емген бенде дә, ўақыт деп аталған сырлы әлемниң мазмун-мәнисин түсинип, гилтин таба алмайды. Той-мерекелерде бәрҳама орны төрде, ҳүрмети бәлент, ҳәмме оннан пәтия алады. Бирақ үлкен жыйында жеке қалғандай болады, үйге қайтқысы келеди, себеби бурынғыдай қатарласлары жоқ. Өтемурат ғаррының мий тамырлары жарылып, еки дүньяның ортасына түсип қалыўы менен повестьтиң тийкарғы ўақыялары басланады. Ол өзин сондай жеңил сезип, аспанға ушып кетеди. Аспан кеңисликлеринде биринши болып әлле қашан дүньядан өткен Базар кемпирди, соңынан Емберген қотырды, ке¬йин... Бул дүньядан өткен басқа да адамларды көре баслайды. Олар менен ушырасады, сөйлеседи. Өтемурат о дүньяға аспан арқалы жол алады, және изине қайтады. Ш.Айтматовтың «Дүнке» романында оның бас қаҳарманы Авдий сексеўилге асылып турғанда о дүньяға океан арқалы жол алған ҳәм бир неше мәртебе кейин қайтқан еди. Демек, биз дөгерегимизде болып атырған ўақыялардың түп-мәнисин оның ишинде жүрип жетерли түсине алмаймыз. Оны алыстан, итимал жүдә узақтан, шексиз космоста турып бақлаўымыз арқалы түсинип, мәнисине жетермиз... Повестьте арамыздағы тиришилик етип атырған адамлар образы жаратылып, бизиң әлемимизде болыўы мүмкин ўақыялар дизбеги тийкар етип алын¬ған. Автор көркем сүўретлеў усылларынан шеберлик пенен пайдалана отырып, турмыс шынлығын көркем шынлыққа айландырған. Шығармада бир топар образлар дөретилип, көркем пикирлеў концепциясы жүзеге келгени менен баҳалы. Шығармада ким қандай гүна ислесе, ақыр ақыбетинде соған жараса жуўап береди, деген идея алға қойылады. Бул повестьтеги бир неше қаҳарманның жеке тәғдиринде көринеди. Өтемурат та жаслығында бир мәрте гүна ислеген. Әне, усы гүнасы ушын өзин-өзи кейип жасайды. Шығармада Өтемураттың анасы Әнжим меҳрибан келин, садық яр, ийбели, жүрек жалынын, қәлиб нурларын перзентлерине бағышлаған муқаддес образ сыпатында уллы инсан-барлық аналарымызды еслетеди. Адамгершилик пазыйлетлери күтә жоқары болған бул инсан турмыстың ҳәр қандай қыйыншылықлары алдында дизе бүккен емес. Бригадир зәҳәрин шашып, бақырып, сөгинип, зулымлық етсе де, оның бетине тикке қарамады ямаса изинен ғарғанып қалмады. «Не болса да қудаға салдым, жақсы болса да өзине, жаман болса да өзине» принципи менен жасады. Рәмберген көсе жетим-жесирди аяқ асты етип, бассынып ҳәўлисиндеги тереклерин шаўып алып атырғанда, ҳәремлерин тартып алып ҳәм бәҳәрде суў бермей ашкөзлик еткенде де сабыр-тақатлылық пенен өзин тоқтатыўға күш таба билди. Себеби, улына зыяны тийип кетиўинен қорықты, өзи қапа болса баласы түскинликке түсетуғынын ойлап усылай иследи. Әнжим кемпирдиң философиясы күнделикли турмысқа тийкарланған. Ол ушын шаңарақ муқаддес. Перзент¬лерин ҳадал жасап, турмыс кешириўге тәрбиялайды. Ол өзиниң жүрегиндеги адамгершилик, улыўма инсаныйлық сезимлерге, пазыйлетлерге садық. Оның ушын Ўатан өз ақылы ҳәм шаңарағы. Улының жақсы оқыса келешекте жаман адам болмайтуғынына исенеди. Повесть инсанның мәнәўий-руўхый дүньясын байытыўға хызмет етеди, турмыстағы ҳәр бир қәдемин ойлап басыўына, бир-биреўге меҳир-мүриўбет көрсетип, қоллап-қуўатлап, жақсылық туқымын көбирек шашыўға шақырады. Автордың «Душпан» романы онын дөретиўшилигиндеги ең ири полотнолық шығармалардың бири есапланады. «Душпан» сөзи ҳәр қандай адамның қулағына қәўетерли, қорқынышлы ҳәм жеркенишли еситиледи. Романдағы ўақыялар Даўыткөл әтирапында болып, онда бажбан болып хызмет еткен Қудайназардың жас жигитлик дәўиринен оның өмириниң ақырына дейин машақатлы, шийеленискен гүреслерге толы ўақыялар сүўретленеди. Оның басынан өткен жағдайының отызыншы жыллардағы жетиспеўшилик пенен ашлық-әптадалыққа қарамастан таўығының соңғы мәйегин болса да тартып алатуғын салықлар, буннан кейин екинши жер жүзилик урыс ҳәм аўыллардағы аўыр турмыс тәризи ҳақыйқый шынлық пенен сәўлелендирилген. Урыс ўақтында изли-излинен келген «қара қағаз»ларды ата-аналарына жеткериў, оларға хабарлаўдың аўыр жүгин де ақсақаллар бажбанға қоса тапсырады. Қудайназар район басшылары алдында сөзи өтетуғын, ҳүрметке ийе жасы үлкен еди. Улы Рысназар саўашлардың биринде жарақатланып, окопта қалып қояды. Оны Маргарита исмли қыз топырақ астынан алып шығып, үйине алып келеди. Қыздың әкеси, анасы ҳәм Маргарита жарадар жигитти бир ҳәпте даўалап, өзине келтиреди, соңынан госпитальға алып барады. Рысназар 1947 -жылға дейин армия¬да хызмет етеди, бир қатар батыс мәмлекетлерин душпаннан азат етиўге қатнасады. Урыстан қайтқаннан соң Маргаританы излестире баслайды. Ол, бул қыздың Россияда туўылып өскенин, ҳаслы немец миллетинен болғаны ушын партизан әкесин сат¬қын сыпатында атып таслағанын ҳәм анасы менен қызын Қазақстанға депортация еткенин анықлайды. Муҳаббат ҳәр қандай узақ аралықты да жақын етеди. Ол Маргаританы излеп табады ҳәм оны елине келин етип алып келеди. Маргаритаға қазақлар Мәрьям деп ат қойып, ол мусылман динин қабыл еткен еди. Бирақ, Рысназардың душпан миллетиндеги қызды келин етип алып келиўи менен Қудайназардың шаңарағында кескин бурылыс жүз береди. Маргаританы рус тили муғаллими етип жумысқа алған Жолдас, оның саўатлылығынан ҳәм өзинен, ҳәмелинен қорқып министрликке хат жазады және оның «душпан» екенлигин жеткереди, буның ақыбетинде Маргаританы жумыстан шығарыў ҳаққында буйрық алып келеди. Қудайназар да, Рысназар менен Маргарита да бул қастан исленип атыр¬ған ҳәрекетлерге сабыр-тақатлық пенен шыдайды. Оның ҳақ кеўиллик пенен аўыл балаларына ықлас қойып өтип атырған сабақлары, тәлим-тәрбиясы пушқа шығады. Ол «душпан» тамғасынан қутыла алмайды. Барған сайын үйинде душпанды сақлап атырған қәйин атасы Қудайназарды да той-мерекелерге шақырмайтуғын болып қалады. Қәйин атасының буның себебинен азап-ақырет шегип атырғанын көрген Маргарита елден кетиў шешимине келеди... Оны ери бир күн, бир түн излеп, таўып үйине алып келеди. Келининен ҳеш қандай жаманлық көрмеген Қудайназар улының шаңарағын сақлап қалыў мақсетинде туўыл¬ған мәканнан шеттеги жерге барып, шатпа қурып, жалғыз шаңарақ болып жасай баслайды. Оның қәдир-қымбаты аўыл адамларына ол кеткеннен кейин билинеди. Бирақ, ҳеш ким барып, оларды аўылға қайтарыўға жүреги даўа етпейди. Себеби, үйиндеги «душпан» олардың аяқ қолына көринбес кисен салып қойған еди. Қудайназар елдиң ишинде бола турып, өз аўылын, туўған жерин сағынып жасайды. Шаңарақ ағзалары менен бирге болса да, өзин жеке-жалғыз сезеди. «Душпан» миллетинен болған келининиң улы Рысназарды әжел аўзынан алып қалғаны, ал жанында жасап атырған белсендилер болса бирге дуз-дәм татып, шай-суў ишип жүрип, ислеген душпанлықларын қыялынан бирме-бир өткереди. Жазыўшы шығармада Қудайназардың усы «душпан»лары себепли китап оқыўшыларына ҳақыйқый душпанның ким екенлигин сезе билиў керек, деген идеяны алға қояды. Фашистлер урыс баслады деп, пүткил немец халқын, ҳәтте, сол мәмлекетке қатнасы жоқ немецлерди де душпан санаў әдалаттан емес. Керисинше, сениң жаныңда жүрип, жүрек баўырыңа кирип, мөминдей болып көринген ҳәрекетлери менен душпанлық етип атырған ишки душпан қурал-жарақ көтерип, бастырып келген жаўларға қарағанда бес бетер қорқынышлы, жаман екенлигин бай сюжетлер менен сүўретлейди. Бул шығарманың дөретилиўи-ғәрезсизликтиң шарапаты, оның жемиси. Егер бурынғы тутым жүргизиў системасы сақланып турғанда бул ўақыяларды қәлемге алыў былай турсын, ҳәтте ойлап көриў де мүмкин емес еди. Ал ғәрезсизлигимизди қәстерлеў, оның ашық мүмкиншиликлерин, берген жемислерин, оның уллылығын көркем шығармаларда қаҳарманлардың кеўил кеширмелери арқалы көрсете билиўдиң өзи де үлкен шеберлик. Романның жуўмағында Қудайназардың қайтыс болғанын еситкен аўылласлары бир күнниң өзинде оның шаңарағын ески мәканы, туўылып өскен жерине көширип алып келеди. Сонда қәйин атасына қарақалпақша жоқлаў айтып, жылап атырған Маргаританы көрген аўыл адамлары оның ҳақыйқый инсаныйлық пазыйлетлери ҳәм жоқары адамгершилигин тән алып, өзлериниң ис-ҳәрекетлерине пушайман болды. Бирақ, ўақтында қәдирин билмегенликтен, енди кеш еди. Тийкарында, Маргарита-Мәрьям-душпан емес еди... Жуўмақлап айтқанда, ғәрезсизлик әдебияттың еркин, сиясий қысымлардан, тәсирлерден қутылыўы ушын үлкен имканиятлар ашып берди. Буннан нәтийжели пайдалаған М.Нызанов «Ақшагөл», «Ақырет уйқысы» ҳәм «Душпан» шығармаларында инсан психологиясын кең, ҳәр тәреплеме ҳәм терең үйрениўи, инсанды түсиниў, оның кеўил кеширмелерин сезе билиўде үлкен табысқа еристи. Ол дөреткен образлар китап оқыўшыларын бийпәр¬ўа қалдыра алмайды, олардың қуўаныш ҳәм тәшўиш, қыйыншылықларына шерик, дәртлес болыўға, олар¬ға ылайық болыўға умтылады. Әдебияттың тийкарғы мақсети де инсан жүрегине жол табыў, оның руўхый дүньясын байытыў емес пе? Жазыўшы М.Нызановтың бул жолдағы излениўлеринде табыслар тилеймиз!
Шарап УСНАТДИНОВ, Қарақалпақстан Республикасы Руўхыйлық үгит-нәсият орайының баслығы.
Қарақалпақстан Республикасы Жоқарғы Кеңеси ҳәм Министрлер Кеңесиниң газеталары. Қарақалпақстан баспасөз ҳәм хабар агентлигинде 2007-жыл 7-февральда дизимге алынған. Гүўалық № 01-001
